Dünya Covid-19 salgınından sonra yeni bir salgınla mı karşı karşıya. Tekrar meskenlere kapanacak mıyız, hayatlarımız risk altında mı?
Maymun Çiçeği Virüsü olarak duyulan M Çiçeği’nin belirtileri neler, tedavisi nasıl?
Bir kuşağın kolunda izi olan, lakin 1980’den beri uygulanmayan çiçek aşısı ne kadar esirgeyici?
Halk Sıhhati Uzmanı, CHP Milletvekili ve Sıhhat Komitesi üyesi Prof. Dr. Kayıhan Pala’ya sordum.
Prof. Dr. Kayıhan Pala
1 – Virüsün ismi neden Maymun Çiçeği?
Virüs birinci kere 1958’de Danimarka’daki araştırma maymunlarının “çiçek benzeri” bir hastalığa sahip olduğunun gözlemlenmesiyle “Maymun Çiçeği” olarak isimlendirildi. Lakin 2022 yılının başlarında maymun çiçeği salgını yaygınlaştığında, çevrimiçi ortamda, öteki ortamlarda ve kimi topluluklarda hastalığın isimlendirilmesinde hayvan isminin geçmesinin hastalıkla ilgili olarak ırkçı ve damgalayıcı bir lisana yol açabildiği gözlemlendi ve bu durum Dünya Sıhhat Örgütü’ne bildirildi. Kamuya açık ve özel birçok toplantıda, birçok kişi ve ülke telaşlarını lisana getirdi ve ismin değiştirilmesi istendi. Hastalık, Dünya Sıhhat Örgütü tarafından 2022 yılının sonuna hakikat ırkçı damgalanmayı önlemek hedefiyle “Mpox” olarak tekrar isimlendirildi. Eski isminde “maymun” geçmekle birlikte maymunlardan daha çok sincap, sıçan, fare üzere kemirgenlerde bulunan ve onlardan beşere geçen bir hastalıktır.
2 – Birinci nerede ve nasıl görüldü?
Maymun çiçeği virüsü, birinci olarak 1958 yılında Danimarka’da araştırma için tutulan maymunlarda keşfedildi ve birinci insan Mpox hadisesi, 1970 yılında Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde dokuz aylık bir erkek çocuk olarak bildirildi. 1970’den sonra, 1980 yılında çiçek hastalığının yeryüzünde kökünün kazınması ve dünya çapında çiçek hastalığı aşılamasının sona ermesinin akabinde, Mpox orta, doğu ve batı Afrika’da istikrarlı bir biçimde ortaya çıktı. 2003 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde meydana gelen bir salgının Afrika’dan ithal edilen yabani hayvanlarla ilişkili olduğu düşünüldü. 2005’ten sonra her yıl Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde binlerce kuşkulu olay rapor edildi. 2022-2023’te global bir salgın meydana geldi.
3- Nasıl ortaya çıkıyor?
Mayıs 2022’de bir Mpox salgını apansız ortaya çıktı ve süratle Avrupa’ya, Amerika’ya ve akabinde altı Dünya Sıhhat Örgütü bölgesine yayıldı. Global salgın öncelikle eşcinsel ve biseksüel erkekleri etkiledi ve cinsel ağlar aracılığıyla bireyden şahsa yayıldı. Fakat hastalığa yakalananlar eşcinsel ve biseksüel erkeklerle sonlu kalmadı; HIV olumlu şahıslar, sıhhat çalışanları, riskli bölgelere seyahat geçmişi olanlar, hastanede yatan hastalar ile ağır bakımda yatan hastalar üzere bireyler de hastalığa yakalandı. 1 Ocak 2022’den 30 Haziran 2024’e kadar, 6 Dünya Sıhhat Örgütü bölgesindeki 116 üye devletten 208 mevt dahil olmak üzere toplam 99 bin 176 doğrulanmış Mpox olayı rapor edilmiştir. Global olarak hastalığın en sık görüldüğü 10 ülke şunlardır: Amerika Birleşik Devletleri, Brezilya, İspanya, Fransa, Kolombiya, Meksika, Birleşik Krallık, Peru, Almanya ve Kongo Demokratik Cumhuriyeti. Global olarak hadiselerin yüzde 81’i bu ülkelerden bildirilmiştir.
4 – Belirtileri neler?
Mpox’lu bireylerde sıklıkla ellerde, ayaklarda, göğüste, yüz yahut ağızda yahut penis, testisler, iç dudaklar, vajina ve anüs dahil olmak üzere cinsel organların yakınında bulunabilen, kabarcıklara yahut yaralara benzeri bir döküntü görülür. Kuluçka müddeti 3-17 gündür. Bu müddet içerisinde şahısta hastalık bulgusu görülmeyebilir ve kendini düzgün hissedebilir. Mpox’lu şahıslarda ayrıyeten ateş, titreme, şişmiş lenf bezleri, bitkinlik, kas ağrıları, sırt ağrısı, baş ağrısı ve teneffüs bulguları (örneğin boğaz ağrısı, burun tıkanıklığı yahut öksürük) da gözlenebilir. Birçok durumda Mpox bulguları, ağrı yahut ateş için ilaç tedavisi üzere destekleyici bakımla birkaç hafta içinde bizatihi kaybolur. Fakat birtakım şahıslarda hastalık şiddetli olabilir, komplikasyonlara ve hatta mevte yol açabilir. Yeni doğan bebekler, çocuklar, hamileler ve bağışıklık yetersizliği olan bireyler, daha önemli Mpox hastalığı ve vefat açısından daha yüksek risk altında olabilir. Şiddetli Mpox hastası şahısların lezyonların ciddiyetini azaltmak ve düzgünleşme mühletini kısaltmak için hastaneye yatırılması, destekleyici bakım ve antiviral ilaçlara gereksinimi olabilir.
5 – Covid üzere öldürücü mü, korkmalı mıyız?
Mpox ve COVID-19 ortasında benzerlikler olsa da (örneğin her ikisi de zoonotik hastalıklardır), hastalığın bulaşması ve salgın dinamikleri açısından değerli sonuçları olan ayırt edici özellikleri var. Birinci olarak SARS-CoV-2, 2019 sonlarında ortaya çıktığında yeni bir virüstü, yani daha evvel hiç görülmemişti. Dünyanın virüse karşı aşısı ya da bağışıklığı yoktu, bu da virüsün süratle yayılmasına neden oldu. Yeni SARS-CoV-2 varyantlarının yükselişi, virüsün hava yoluyla şahıstan bireye tesirli bir biçimde bulaşma yeteneğiyle birleştiğinde, salgın pandemiye dönüştü. Mpox yeni bir hastalık değil, 1958’den beri biliniyor. Hastalığın yakın temas yoluyla yayıldığı göz önüne alındığında, COVID-19’dan kıymetli bir farklılık gösteriyor. FDA ve EMA tarafından onaylanmış aşısı da mevcuttur. Genel olarak hastalanan şahısların yüzde 1-6’sı, çoğunluğu küçük çocuklar olmak üzere, maalesef kaybedilmektedir. 2022 salgınında mevt oranı yüzde 1’in altındadır. Temel olarak teneffüs yoluyla bulaşan bir virus olmadığı için COVID-19 hastalığında olduğu üzere, pandemiye yol açması beklenmemektedir. Şayet gerekli tedbirler alınır ve uygulanırsa, korkacak bir durum kelam konusu değildir.
6 – Nasıl bulaşıyor?
Mpox, maymun çiçeği virüsü bulaşmış biriyle yakın temas yoluyla bireyden şahsa yayılır. Yakın temas, yüz yüze olmayı (birbirine yakın konuşmak yahut nefes almak, damlacıklar yahut kısa menzilli aerosoller oluşturabilecek şekilde), cilt deriye teması ve ağızdan ağıza yahut ağızdan cilde teması içerir. Mpox’lu bireyler, tüm lezyonları kabuklanıp, kabuklar dökülene ve altında yeni bir deri katmanı oluşana ve gözlerdeki ve bedendeki tüm lezyonlar iyileşene kadar bulaşıcı kabul edilir ve bu çoklukla 2-4 hafta sürer. Maymun çiçeği virüsünün, Mpox’lu bir kişinin dokunduğu giysilerde, yatak kadrolarında, havlularda, objelerde, elektronik aygıtlarda ve yüzeylerde bir mühlet kalması mümkündür. Bu eşyalara dokunan bir kişi, bilhassa de rastgele bir kesik yahut sıyrık varsa yahut ellerini yıkamadan gözlerine, burnuna, ağzına yahut başka mukoza zarlarına dokunursa enfeksiyon kapabilir. Yüzeyleri/nesneleri temizleyip dezenfekte etmek ve kirli olabilecek yüzeylere/nesnelere dokunduktan sonra elleri temizlemek bu tıp bulaşmayı önlemeye yardımcı olabilir. Virüs ayrıyeten gebelik sırasında fetüse, doğum sırasında yahut sonrasında cilt teması yoluyla ya da yakın temas sırasında Mpox’lu bir ebeveynden bebeğe yahut çocuğa yayılabilir. Mpox, kimi maymun tipleri, kara kemirgenleri (ağaç sincabı gibi) üzere enfekte bir hayvanla fizikî temasa girildiğinde insanlara yayılabilir. Fizikî temas, ısırıklar yahut çizikler yoluyla ya da avlanma, deri yüzme, tuzağa düşürme yahut yemek pişirme üzere faaliyetler sırasında gerçekleşebilir.
7 – Kimler daha çok risk altında?
Mpox hastası biriyle yakın temasta bulunan şahıslar risk altındadır. Mpox hastası olan biriyle yaşayan herkes, enfeksiyon kapma riskini azaltmak için gerekli adımları atmalıdır. Mpox tanısı konan bir kişi, konutta bakıma yetecek kadar güzel olup olmadıklarını ve izolasyonun konutta inançlı bir halde yönetilip yönetilemeyeceğini belirlemek için bir tabip tarafından değerlendirilmelidir. Sıhhat çalışanları Mpox’lu hastaların bakımı sırasında kendilerini korumak için enfeksiyon tedbire ve denetim tedbirlerini uygulamalıdır.
8 – Tedavisi var mı?
Çiçek hastalığına yönelik uzun yıllardır yapılan araştırmalar, Mpox tedavisinde de faydalı olabilecek eserlerin geliştirilmesine yol açmıştır. Çiçek hastalığını tedavi etmek için geliştirilen bir antiviral (tekovirimat), Ocak 2022’de Avrupa İlaç Ajansı tarafından Mpox’un tedavisi için onaylandı. Dünya Sıhhat Örgütü, bilhassa şiddetli hastalık bulguları olan yahut makûs sonuç riski altında olabilecek şahıslar (bağışıklık sistemi baskılanmış olanlar ve HIV müspet şahıslar gibi) için az sayıda tekovirimat tedavisini kullanıma sunmuştur.
9 – Dünya Sıhhat Örgütü 2022 yılında da maymun çiçeği için global acil durum ilan etmişti. O devirde Türkiye’de virüsle temaslı beş olay görüldüğü açıklanmıştı. Artık ise salgınla ilgili Sağlık Bakanlığı tarafından yapılan açıklamada, Türkiye’de rastgele bir hadiseye rastlanmadığı söylendi. Rastgele bir kısıtlama yahut ek önleme gereksinim var mı? Mesela yalnızca Karabük’te 10 binin üzerinde Afrikalı öğrenci var.
Küresel olgu raporlarına nazaran 2022’den günümüze kadar Türkiye’de 12 Mpox hadisesi bildirilmiştir. 2024 yılında olay yoktur, bugüne kadar rastgele bir vefat de bildirilmemiştir. Hastalığın sık görüldüğü ülkelerle daima olarak irtibat içinde olunduğu göz önüne alındığında, ülkemizde hastalığın salgına yol açmasını önlemek için başta Sağlık Bakanlığı olmak üzere ilgili kurumlar beşerden beşere bulaşmayı durdurmak, risk altındaki savunmasız kümeleri korumak ve zoonotik bulaşmayı en aza indirmek üzere halk sıhhati tedbirlerini almalıdır. Mpox’lu beşerler yahut hayvanlarla teması olan herkesin, son temastan sonraki 21 gün boyunca sıhhat durumları mpox’la uyumlu belirti yahut bulgular açısından yakından izlenmelidir. Risk kümeleri için aşı, hastalar için ilaç sağlanmalıdır.
10 – Türkiye’de bir kuşağın çiçek aşısı var. Gözetici olduğu söyleniyor, hakikat mu?
Bilimsel araştırmalar, çiçek hastalığı aşısının Mpox hastalığını önlemede yaklaşık yüzde 80 oranında tesirli olduğunu ve insanlarda maymun çiçeği hastalığına yakalanma riskini azalttığını göstermektedir. Genel olarak, çiçek aşısıyla aşılanmamış şahısların aşılanmış bireylere nazaran Mpox hastalığına yakalanmaya daha yatkın olduğu gösterilmiştir. Lakin çiçek aşısı 1980 yılından bu yana uygulanmamaktadır. 2022 salgınında aşılı şahıslarda de (aşılılardan daha az olmakla birlikte) olgular tanımlanmıştır. Mpox’a karşı üç aşı vardır. Sadece risk altında olan bireylerin (örneğin mpox hastası olan biriyle yakın temasta bulunan biri) aşılanması planlanmalıdır. Toplu aşılama şu basamakta önerilmemektedir.